TASAVVUF
LİSANSÜSTÜ ÖĞRENCİ REHBERİ
Mustafa Kara
Giriş
Dinler bedenlerimize değil ruhlarımıza hitap ederler. Maddeyi değil manayı öncelerler. Onun için her dinin kendine göre ruhî-mistik yolları ve tarikatları vardır.
Bilindiği gibi İslam dininin merkez kelimesi imandır ve imanın yeri kalptir. Kalp merkezli bir hayatı hedefleyen Kur’an-ı Kerim, bunun imkân ve engelleri hakkında detaylı olarak ikaz ve irşadlarda bulu-nur.
Hesap gününde tek geçer “akçe”nin selim kalp olduğunu ifade eden bu Kitap’ta (Şuara, 26/89) şu ifadelere de rastlanır: hasta kalp, paslı kalp, mühürlü kalp, taşlaşmış kalp…
Din eğitimi bir anlamda kalbin önündeki bu engelleri kaldırarak onun şu vasıflarla donatılması demektir: Temiz kalp, tatmin olan kalp, Allah’a yönelen kalp, teslim olan kalp, kalp gözü…
Dinî hayatta hedef, böyle bir gönle sahip olan, Allah denildiğinde ürperen (Enfal, 8/2) Allah’ın ayetlerini dinlediğinde ağlayarak sec-deye kapanan (Meryem, 19/58) bir mümin tipini gerçekleştirmek-tir.
Bu eğitimin adı farklı olabilir fakat İslam medeniyet tarihine ba-kıldığında bu konu üzerinde daha çok eğilen, söz konusu meseleyi büyüteç altına alan bunun için insanların daha çok sûfiler olduğu görülür.

ÜÇLER
Bütün ilimler önemlidir. Bütün ilmî faaliyetler saygı değerdir. Fa-kat her birinin ilgi alanı da farklıdır. Doğrudan dinî hayat ve düşünce ile ilgili Kur’an ve Hadis’ten beslenen ilimler Cibril hadisine göre üç başlık altında toplanabilir:
1. İman-İtikad konuları ve bu konuların kelamcılar arasında yapılan tartışmalarıyla zamanla oluşan itikadî mezhepler: Matu-ridîlik, Eşarîlik…
2. İbadet-Hukuk mevzuları ve söz konusu mevzuların tartış-maları neticesinde oluşan ve yaygınlaşan fıkhî mezhepler: Hanefiy-ye, Şafiiyye…
3. Ahlakî-Kalbî meselelerin ele alınmasıyla daha sonraki yüzyıl-larda tarih sahnesine çıkan tarikatlar: Mevleviyye, Bektaşiyye…
Tasavvuf nedir sorusuna sûfîler, o anda yaşadıkları hale göre ce-vap verdikleri için yüzlerce tarife sahibiz. Bunların en kısa iki tanesi şöyledir: Tasavvuf ahlaktır, tasavvuf edebdir. Tevbe, zühd, kanaat, tevekkül, tefekkür, sabır, şükür, ihlas… gibi dinî terimlerle yürüyüşe başlayan ilk zahid ve sûfîler zamanla bu düşünme ve yaşama siste-mine kainatın sırlarını görme ve çözme, tabiattaki “Allah’ın ayetle-ri”ni anlama ve kavrama konusunu da ilave etmişlerdir. Allah, kâinat, insan üçlüsünün birbirleriyle olan ilişkilerini detaylı bir şekil-de ele almışlardır. Böylece tahalluk konusuna tahakkuk da ilave edilmiştir. Kur’an-ı Kerim’e göre Allah’ın ayetleri iki yerdedir: Yer-yüzü ve insan (Zâriyat, 51/21-22). Yeryüzü ve insanla alakalı her izah bu konu ile ilgilidir. Tahalluk kelimesi insan ile tahakkuk terimi de kainatın yani varlığın izahıyla irtibatlıdır. Dolayısıyla insan psikolojisi ile ilgili konular tahalluk kanadıyla beraber olduğu için tasavvuf ile din psikolojisi arasında, varlık ile ilgili mevzular tahakkuk boyutuyla iç içe olduğundan tasavvuf ile İslam/din felsefesi arasında güçlü bir bağ vardır.
***
İlimler tarihine bakıldığında her ilmin “olmazsa olmaz”ları vardır. Bunları üç ana başlık altında toplamak mümkündür.
1. Kadro
2. Kitap
3. Kurum
Kadro, kurucu şahsiyetlerdir. Müfessir, muhaddis, mütekellim, müverrih, fakih, sûfî…
Eğitimde diz dize, göz göze olmak esas ise de kitap vazgeçilmez-dir. Her ilim dalının klasikleri vardır. Nihayet insan eğitimi için mekan şarttır. Bu kurumların da anası Mescid-i Nebevî’dir. Cami, medrese, tekke zamanla bu kültürün “sac ayağı” olacaktır. 3K formülü konu-muza, anabilim dalımıza uygulanırsa şu şekli alır:
1. Kadro
Kurucu şahsiyetler: Hâris Muhasibî, Cüneyd Bağdadî, Bayezid Bistamî, Hakim Tirmizî, Hallac, Hamdun Kassar…
2. Kitap
Er-Riaye, Hatmü’l-evliya, Taarruf, Luma’, Kûtü’l-kulûb, Ta-bakâtu’s-sûfiye,Menâzil,Keşfu’l-mahcub, er-Risale, İhya…
3. Kurum
Hicrî ikinci yüzyılla birlikte oluşmaya başlayan, daha sonra yaygın-lık kazanan dervişlere özel mütevazî yapılar; dergâhlar…

***
Diğer ilim dallarında mezheplerin ortaya çıkışı belli tartışmalar-dan sonra olduğu gibi, günümüze ulaşan tasavvufî hayat ve düşün-cenin mezhepleri olan tarikatlar da hicrî 6. yüzyılla birlikte oluşmaya başlayacaktır. Tarikatların oluşması bu ilmin yaygınlaşmasına, daha çok eserin kaleme alınmasına, daha çok dergâhın yapılmasına vesile olacak, dolayısıyla tasavvufî kültür İslam coğrafyasının her köşesine ulaşacaktır.
Mezheplere göre adedi daha fazla olan ana tarikatlar içinde üç tanesi bütün Müslüman ülkelerde yaygınlık kazanacaktır:
1. Kâdiriye
2. Halvetiye
3. Nakşibendiye
Diğer tarikatlar daha çok belli bölgelerde varlıklarını sürdürecek-lerdir. Mesela:
1. Yeseviye/Kübreviye – Orta Asya
2. Şazeliye/Bedeviye – Kuzey Afrika
3. Bektaşiye/Bayramiye – Anadolu, Balkanlar
Tarikatların oluşum ve yaygınlaşma çizgisi genellikle mezheplere benzer. Benzemeyen yönlerinden biri tarikatların zamanla kol ve şubelere ayrılmasıdır. Mesela:
1. Kadiriye: Eşrefiye/Eşrefoğlu Rumî
2. Halvetiye: Gülşeniye/İbrahim Gülşenî
3. Nakşibendiye: Halidiye/Halid Bağdadî
Muhyiddin İbn Arabî’nin Şeyh-i Ekber lakabından hareketle olu-şan Ekberiye, kurumsallaşma noktasında bir varlık gösteremese de onun eserleri bütün tarikatların ortak sesi haline gelmiştir. Daha çok Osmanlı coğrafyasında yaygınlaşan Mevleviliğin piri de asırlardır Mesnevîsi ile “kainatın ayetleri”ni okumak isteyenlere yardımcı olmaktadır. Kısaca her tarikatın tarihi farklı olduğu gibi coğrafyası da farklıdır. Söz buraya gelmişken bir üçlü tasnif daha yapılabilir:
İslam medeniyetinin üç temel dili vardır: Arapça, Farsça, Türkçe. XIII. yüzyılda Anadolu’da yaşayan üç büyük sûfî bu üç dili kullanarak İslam’ın vermek istediği uluslar arası mesajı insanlığa sunmuşlardır:
1. Batıdan, Endülüs’ten Konya’ya gelen Muhyiddin İbn Arabî.
2. Doğudan, Belh’ten Konya’ya gelen Mevlana Celaleddin Rumî.
3. Bizim Yunus.
Onun için “Bu toprakların aydınlanma yüzyılı XIII. yüzyıldır” di-yenlere hak vermek gerekir.

AKADEMİSYEN OLMAK İSTEYENLER
Öğrencilik yıllarında yüksek lisans, doktora yapmayı düşünenlere şunları söylemek gerekir:
1. Son sınıfa gelinceye kadar branşınızı tespit etmeyiniz. Çün-kü henüz tanımadığınız ana bilim dalları tanışmadığınız öğretim elemanları vardır.
2. Son sınıfa kadar bütün derslere eşit uzaklıkta olunuz. Hep-sini ciddiye alın ve öğrenebileceğinizi öğreniniz. Sadece iki derse biraz daha fazla önem veriniz: Doğu dili, Batı dili. Aksi halde yeterli bir ilâhiyat kültürü almadan mezun olma tehlikesiyle yüzyüze geli-riz.Bu durum akademik hayatı tehdit eden büyük bir kusurdur.
3. Branşınızı tespit ettikten sonra ilgili ana bilim dalının öğretim elemanlarıyla yakın ilişki kurup, kitaplarını okumaya, soru sormaya sohbetlerini kaçırmamaya dikkat ediniz. Bakış tarzlarını hassasiyet-lerini anlamaya ve kavramaya çalışınız.
Tasavvuf ana bilim dalını yüksek lisans yapmak üzere seçenlere ilk olarak şunlar söylenebilir:
1. İslam fikir ve düşünce tarihini yerli yerine oturtabilmek için insanlığın fikir ve düşünce tarihi hakkında muhtasar-müfid bilgi sa-hibi olmak gerekir. Bunun için genel felsefe tarihinden sonra ilk okumamız, tahlil ve tenkit etmemiz gereken kitap Erol Güngör’ün İslam Tasavvufunun Meseleleri’dir. (İstanbul, 1982)
2. İslam düşünce tarihini tanıyabilmek için hemen okumamız gereken özet kitap Süleyman Uludağ’ın İslam Düşüncesinin Yapı-sı’dır. (İstanbul, 1979) Osmanlı ilim ve düşünce dünyası ile tasavvuf arasındaki bağı görmek için Fatih M. Şeker’in eseri okunabilir: Os-manlı Entelektüel Geleneği. (İstanbul, 2013)
3. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi’nden sonra tasavvuf nedir ne değildir sorusuna cevap veren temel bir klasik eser okumak gerekir. Bu X.yüzyılda kaleme alınan Ebû Nasr Serrâc’ın el-Luma’ adlı eseri-dir.Sonra Abdülkerim Kuşeyrî’nin meşhur Risale’si.. Hücvirî’nin Keş-fu’l-mahcub’u.. sonra diğer klasikler…
Akademisyen Olmanın Çıkmazları
1. İmam Gazzalî hakikati yakalamanın önündeki engelle-ri/perdeleri sıralarken cehaletin yanında ilmi de zikretmektedir. Bazen ilmî hakikatlere ulaşmak tevazuu derinleştirmesi gerekirken kibrin zirve yapmasına ve meslektaşları küçük görme hastalığına yakalanmaya sebep olabilir.. Bu, at başı yürümesi gereken ilim-ahlak ilişkisini tehdit eden en büyük amillerden biridir. Bunun için Bakara suresinin 32. Yusuf suresinin 76. Fatır suresinin 28. ayetini ezbere okumak yetmez, derinlemesine kavramak ve yaşamak la-zımdır. “…Yalnız sensin her şeyi tam bilen, her hükmünde tam isa-bet kaydeden.” “…Biz dilediğimiz kimseyi ilmen kat kat yükseltiriz. Fakat her bilenin üstünde her şeyi bilen Allah vardır.” “…Kulları için-de Allah’a yalnızca âlimler saygı duyarlar.”
2. İlim dalları çok çeşitlendiği için branşların görme alanları da daralmıştır. Dolayısıyla akademisyenlik bir nevi “at gözlüğü takmak” gibi bir tehlike ile yüz yüze gelmiştir. İlim dünyasına daha geniş açı-dan bakabilmenin zenginliği günden güne yok olmaktadır. Bu du-rum bir nevi “kör”lüğü teşvik etmektedir. Konuyu tanıdığınız üç alimin çalışmalarına temas ederek biraz daha açalım.
Hak Dini Kur’an Dili isimli tefsirin yazarı Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır Fransızcadan Tahlilî Tarih-i Felsefe’nin de mütercimidir. (İstanbul, 1341) Aynı dilden tercüme ettiği mantık kitabını Süley-maniye medresesinde okutmuştur. Tasavvufî neşvesi olan büyük müfessir aynı zamanda şair ve hattattır.
Tecrid-i Sarih’in mütercimi Ahmet Naim Efendi, Elie Rabier’den İlm-i Mantık (İstanbul, 1335) G. Fonsgrive’den Mebadi-i Felsefeden İlmu’n-nefs (İstanbul, 1331) isimli eserleri tercüme eden, Hikmet Dersleri (İstanbul, 1328) Felsefe Dersleri’ni (İstanbul, 1333) kaleme alan âlimdir. Meşhur Ahmed Amîş Efendi’nin damadı olan A. Naim Efendi tasavvufî hayatla irtibatlıdır.
Günümüzde bu fâsit daireden çıkmayı beceren âlimlerden biri Süleyman Uludağ’dır. Tasavvuf Tarihi Ana Bilimdalı’nda yıllarca öğ-retim üyeliği yapan Uludağ’ın telif ve tercüme eserlerinin listesine bakıldığında bu gerçek net olarak görülmektedir. İslam Siyaset İliş-kileri isimli kitap da onundur, İslam’da Faiz Meselesine Yeni Bir Bakış da. İslam düşüncesinin “en büyükleri”nden tercümeler yapan da odur: İbn Haldun’un Mukaddimesi, İbn Rüşd’ün Faslu’l-makal’i, Gazzalî’nin Faysalü’t-tefrika’sı, Taftazanî’nin Şerhu’l-akaid’i…
“Akademisyen körlüğü”nü gidermek için kullanmamız gereken etkili “ilaç”lardan biri de güzel sanatlardır. Şiire gönül, musikiye ku-lak vermek gerekir. Hüsn-i hattın üçüncü boyutunu görmeye az-metmek, mimarinin içindeki imarı seyretmeye çabalamak gerekir.
3. Akademisyen olmak ülkemiz şartlarında sadece kitap oku-mak ve anlamak değildir. Aynı zamanda yazmak ve konuşmaktır. Bunun için de anadilimizi iyi öğrenmemiz ve derdimizi sınıfta ve toplumda iyi anlatmamız gerekir. Bu kabiliyetler her zaman bir ara-ya gelememektedir. Bazen araştırma performansı iyi olan bir aka-demisyenin öğretmenliğinde veya sınıfta başarılı olan bir öğretim üyesi yazıp çizme işlerinde aynı performansı gösterememektedir. Bu noktada danışman hocaların rehberliği önem arz etmektedir. Çünkü Eğitim Psikolojisi veya Araştırma Teknikleri isimli eserleri okumak tek başına yeterli olamamaktadır.
Tasavvufî kültüre sahip olmak her şeyden önce İslâm medeniye-tinin “atardamar”larından birini tanımak demektir. Tasavvufî kültür, medeniyetimizin her alanına nüfuz ettiği için ilim, irfan ve hikmet dünyasının bazı terimlerini kavramak için gereklidir. “İstikbal kök-lerde” ise bu servetten istifade edilmelidir.
Tasavvufî kültür bizim medeniyetimizin güzel sanatlarıyla iç içe olduğundan özellikle şiir ve musiki tarihimizle, tasavvuf tarihi birbi-rinden ayrılmaz ikilidir. Tekke terimlerine aşina olmadan Fuzulî, Şeyh Galib bir tarafa, Aşık Veysel’i hatta Neşet Ertaş’ı dahi anlamak mümkün değildir.

YEDİLER
Temel Klasikler
Bugün İslam dünyasında yaygın olan tarikatlar oluşmadan önceki tasavvufî düşüncenin seyrini anlamak için Kuşeyrî Risalesi’ne şu 7 eseri ilave etmek gerekir:
1. Haris Muhasibî, er-Riâye li Hukukillah
-- er-Riâye li Hukukillah, Hazırlayan, Abdulhalim Mahmud, Da-ru’l- Maârif, Kahire, 1990
-- Kalp Hayatı,Er-Riâye,çeviren Abdulhâkim Yüce, Çağlayan Ya-yınları, İzmir, 1997
-- er-Riâye-Nefis Muhasebesinin Temelleri, çev. Şahin Filiz-Hülya Küçük, İnsan Yayınları, İstanbul 1998
2. Ebu Nasr Serrac, el-Luma’ fi’t-tasavvuf
-- es- Serrâc, Kitâbu’l-Luma’ fi’t-Tasavvuf, neşr. A. Mahmud- T.A. Surûr, Dâru’l- Kütübi’l- Hadîse, Kahire 1380/1960
-- Tusi, Ebu Nasr Serrâc, El- Luma (İslam Tasavvufu), Hasan Kamil Yılmaz, Altınoluk Yay., İstanbul 1996
-- R.A.Nicholson, The Kitabu’l-luma’ fi’t-Tasavvuf of Abu Nasr, London, 1963
-- A.J. Arberry, Pages From The Kitabu’l-Luma’ of Abu Nasr al-Sarraj, London, 1947

3. Kelebazî, et-Taarruf li Mezhebi ehli’t-tasavvuf
-- Kelâbâzî, Metn ve Terceme-i Kitâb-ı Taarruf, çev. Muhammed Cevad Şerîat, İntişârât-ı Esâtır, Tahran 1371/1951
--Kelâbâzî, et-Taarruf, tah. M. Emin en- Nevâvî, Mektebetü’l-Ezheriyye, Kahire, 1412/1992
-- Ehl-i tasavvufun yolu. / Ebu Bekr Muhammed b. İbrahim el-Buhari Kelabazi, çev. Tacettin Okuyucu. -- [y.y.: y.y.], (: Denizkuşları Matbaası) Orjinal kitap adı: et-Taarruf li-mezhebi ehli't-tasavvuf, Konya, 1981.
--Kelâbâzî, Doğuş Devrinde Tasavvuf-Taarruf, çev. Süleyman Ulu-dağ, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1979
4. Ebu Talib Mekkî, Kûtu’l-kulûb
-- Ebû Tâlib el-Mekki, Kûtu’l-Kulûb fî Muâmeleti’l-Mahbûb, C.I-II, tah. S. Nesîb Mekârim, Daru Sadr, Beyrut, 1995
-- Ebû Tâlib el-Mekki, Kûtu’l-Kulûb- Kalplerin Azığı, C. I-IV, çev. Muharrem Tan, İz Yayıncılık, 1999
-- Ebû Tâlib el-Mekki, Kûtu’l-Kulûb- Kalplerin Azığı, C.I-IV, çev. Yakup Çiçek, Umran Yayınları, İstanbul, 1998
Hücvîrî,Keşfu’l-mahcub(Farsça)
-- Hücvîrî, Keşfu’l-Mahcûb, Jukovski, Petersburg, 1926, Önsöz
-- Hücvîrî, Keşfu’l-Mahcûb, tah. Mahmud Abidi, İntişârât-ı Surûş, Tahran, 1383/1963
-- Hücvîrî, Keşfu’l-Mahcûb, haz. Abdulhadî Kındîl, Dâru’n-Nahdati’l-Arabiyye, Beyrut, 1980
-- Hücvîrî, Hakikat Bilgisi, Çev.: Süleyman Uludağ, Dergah Yay., İstanbul 1983
5. Abdullah Herevî, Menazilu’s-sairin
-- Menazilü's-sairin: Ebû İsmail Pir-i Herat Hace Abdullah b. Mu-hammed b. Ali el-Ensârî Herevi, 481/1089, Dârü'l-Kütübi'l-Garbiyyeti'l-K, Mısır, 1910.
-- Menâzili’s-sairîn, Tasavvufta Yüz basamak, çev. Abdurrezzak Tek, Emin yayınları, Bursa, 2008
6. Gazzalî, İhyau ulumi’d-din
-- İhyau ulumi'd-din. / Ebû Hamid Huccetülislam Muhammed b. Muhammed Gazzali, 505/1111. -- Kahire: Müessesetü'l-Halebi, 1967/1387
-- İhyau ulumi'd-din. / Ebu Hamid Huccetülislam Muhammed b. Muhammed Gazzali, 505/1111; trc. Ali Arslan, Yaylacık Matbaası İstanbul, 1973.
-- İhya-i ulum’id –din, Cilt: I-IV, Çev.: Ahmet Serdaroğlu, Yayla-cık Matbaası., İstanbul 1975
-- Gazalî, İhyâu Ulûmi’d-Dîn Tercemesi,(Birinci Kitap-Birinci Kısım), çev. Süleyman Tevfik el-Hüseynî, Artin Asadoryan Matbaası, İstan-bul, 1326/1916
İlk altı asırda kaleme alınan bu eserler bize tasavvufî hayat ve düşüncenin en “mahrem” noktalarını gösterdiği gibi bu yola girenle-rin zaman zaman yaptıkları yanlışları “kaş yaparken göz çıkarma”ları da göstermekte, “galat”ları tek tek sayarak yolun yolcularını uyar-maktadır.
TABAKAT
Alimlerin hayat hikayelerini meselelere bakış açılarını yetişme tarzlarını ele alan tabakat/tezkire/biyografi geleneğini sûfîler de sürdürmüşlerdir. Ağırlıklı olarak tasavvufî terimleri açıklayan Ku-şeyrî’nin Risale’si, Hücvirî’nin Keşfu’l-mahcub’u ilk sûfîler hakkında kısa bilgiler de vermiştir.
Meşhur tabakat kitapları şöyle sıralanabilir:
1. Sülemî, Tabakatü’s-sufiyye
Sülemî, Tabakâtü’s-Sûfiyye,tah. Nureddin Şerîbe, Mektebetü’l Hancî, Kahire, 1406/1986

2. Isfahanî, Hilyetü’l-evliya
-- Ebu Nuaym el-Isbahanî, Hilyetü’l-Evliyâ ve Tabakatü’l-Asfiyâ, C. I-X, Dâru Reyyan-Dâru’l-Kitabi’l Arabî 1407/1987
-- Sahabeden Günümüze Allah Dostları içinde, C. I-VI, çev. S.Aykut-E.Günenç-Y.Atak-A.Birışık, F.Aydın, haz. İ.Hakkı Ünal, Şule Yayınları, İstanbul 1995
3. İbnü’l-Cevzî, Sıfatu’s-safve
-- Abdülvehhâb eş-Şaranî, Safvetü’s-Safve C. I, haz. İbrahim Ramazan-Saîd Ellahmân, (Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye), Beyrut, 1409/1989
-- Sahabe'den günümüze Allah Dostları içinde, genel yayın yö-netmeni A. Ali Ural, İstanbul, Şule Yayınları, 1995. 7. C. (478 s.)
4. Feridüddin Attar, Tezkiretü’l-evliya(Farsça)
-- Tezkiretü'l-evliya. / Ebû Hâmid Ferîdüddîn Muhammed b. Ebî Bekr İbrâhîm-i Nîsâbûrî Attar, 618/1221. -- [y.y.]: Çaphane-i Matbuat, [t.y.]
-- Tezkiretü'l-evliya. / Ebû Hâmid Ferîdüddîn Muhammed b. Ebî Bekr İbrâhîm-i Nîsâbûrî Attar, trc. Mirza Muhammed Han Kazvini. -- [y.y.: y.y.], 1904
-- Tezkiretü’l-Evliyâ, ter. Süleyman Uludağ, İlim Kültür Yayınları, İstanbul, 1985
5. Abdülvahhab Şaranî, Tabakatü’l-kübra
-- Abdülvehhâb eş-Şa’rânî, Levâkıhu’l Envâr fî Tabakati’l-Ahyâr, C. I, tah. A. Hasen Mahmûd, Mektebetü’l-Âdâb, Kahire, 1414/1993
6. Abdurrauf Münavî, Kevâkibu’d-durriyye
-- el-Kevâkibü’d-Düriyye fî Terâcimi’s-Sûfiyye, C. I-II, tah. Abdül-hamid Sâlih Hamdan, Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, Kahire, 1994
7. Molla Cami, Nefehatü’l-üns(Farsça)
-- Nefahâtü’l-Üns min hadarâti’l-Kuds, tah. Mahmûd Abidî, 2. b., İntişârât-ı Ittılaât, Tahran, 1373/1954
-- Ali Şir Nevâî, Nesâyimü’l-Mahabbe min Şemâyimi’l-Fütüvve-I, Metin, haz. Kemal Eraslan, TDK Yayınları, Ankara, 1996
-- Abdurrahman Câmî, Nefehâtü’l-Üns-Evliyâ Menkıbeleri, ter. Lamiî Çelebi, haz. Süleyman Uludağ-Mustafa Kara, Marifet Ya-yınları, İstanbul, 1995
***
Son yedi asır itibariyle tasavvufî hayata ışık tutan, güç veren, de-rinleştiren, tutunmasına, tartışmalarla gelişmesine sebep olan çe-şitli dillere tercüme ve şerh edilen eserlerin yazarlarını şöyle bir tasnifle vermek mümkündür.
1. Muhyiddin İbn Arabî, Fusûsu’l-hikem – Fütuhatü’l-mekkiyye
-- Ebu’l-alâ Afîfî, Fusûsü’l-Hikem ve’t-Ta’lîkâtu Aleyh, Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, Beyrut 1400/1980
-- el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye, C. I-XIV, tah. Osman Yahya-İbrahim Medkûr, el-Hey’etü’l-Mısriyye, Kahire, 1405/1985
-- Fusûs ül-Hikem,çev. M. Nuri Gençosman, Meb Yayınları, İs-tanbul, 1992
-- Fusûs ül-Hikem Tercüme ve Şerhi, haz. M.Tahralı-S.Eraydın, C. I., Dergâh Yayınları, İstanbul, 1997; C. II., MÜİFV Yayınları, İs-tanbul 1989; C. III, MÜİFV Yayınları İstanbul, 1990, C. IV, MÜİFV Yayınları, İstanbul, 1992
-- Fusûs ül-Hikem, çev. Ekrem Demirli, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2008
-- el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye, C.I-XVI çev. Ekrem Demirli, Litera Yayın-cılık, İstanbul, 2006-2014
2. Mevlana Celaleddin Rumî, Mesnevî, Divan-ı Kebir(Farsça)
-- Mesnevî-i Şerif Şerhi, C.I-IV, ter. ve şerh. A. Avni Konuk, haz. M. Tahralı-S. Eraydın, Gelenek, İstanbul, 2004
-- Mesnevi Şerhi I-VII, Haz. Abdülbaki Gölpınarlı, Kültür Bak., Ankara,2000
-Divan-ı Kebir, Haz: N. Oğuz Ergin, C. 10-12, Kültür Bak., Ankara 2000
3. Suhreverdî, Avarifu’l-maarif
-- Avârifu’l-Maârif, tah. Abdülhalim Mahmud-Mahmud bin Şerif, Matbaatü’s-Saâde, Kahire, 1971
-- Avârifu’l-Maârif-Tasavvufun Esasları, haz. H. Kâmil yılmaz-İrfan Gündüz, Erkam Yayınları, İstanbul, 1409/1989
-- Avârifu’l-Maârif(Gerçek Tasavvuf),ter. Dilaver Selvi, Umran Yayınları, İstanbul, 1416/1995
4. Sadreddin Konevî, Miftahu’l-gayb
-- Tasavvuf Metafiziği, Çev.: Ekrem Demirli, İz Yayıncılık, İstanbul 2002
5. İbn Ataullah İskenderî, Hikem-i Ataiyye
-- Ahmed Zerrûk, Kitâbu Şerhi’l-Hikem, Kitâbü’ş-Şa’b), Kahire, 1985
-- Muhammed Ramazan el-Bûtî,el-Hikemu’l-Atâiyye(Şerh ve Tahlîl), C.I-IV, Daru’l-Fikr, Suriye, 2004
-- Kara Mustafa, Tasavvufî Hikmetler (Ataullah İskenderi’den trc.), Dergâh Yay., İstanbul, 1990

6. Abdülkerim Cilî, el-İnsanü’l-kâmil
-- el-İnsânü’l Kâmil fi Ma’rifeti’l-Evâhîri ve’l-Evâil, C. I., Mustafa Halebî ev evladuhû, Kahire, 1982
-- İnsân-ı Kamil,çev. A. Mecdi Tolun, haz. Selçuk Eraydın-E.Demirli-A.Kartal, İz Yayıncılık, İstanbul, 1998

7. İmam Rabbânî Mektubat
-- Mektûb-ı Rabbanî, C. I-III., ter. T.Hakan Alp-Ö.Faruk Tokat-A.Hamdi Yıldırım, Yasin Yayınevi, İstanbul, 2003


Türkçe Klasikler
Osmanlı toplumunda tasavvufî kültür daha çok sohbetler yoluyla yaygınlaşırken kaleme alınan Türkçe eserler de aynı gayeye hizmet etmiştir. Bunların bir kısmı manzum bir kısmı da mensurdur. Devle-tin kurulduğu yıllarda tamamlanan Aşık Paşa’nın Garibname isimli eseri bu faaliyetin mukaddimesi gibidir. Söz konusu silsile şu eser-lerle devam edecektir.
1. Süleyman Çelebi, Mevlid,
--Nşr. Necla Pekolcay, Mevlid Süleyman Çelebi, Dergah Yayınla-rı, İstanbul, 1980.
2. Yazıcızâde Mehmed Efendi, Muhammediye,
--Muhammediyye, haz. Amil Çelebioğlu, Milli Eğitim Bakanlığı Yay., Ankara, 1996.
3. İsmail Hakkı Bursevî, Ferahu’r-ruh,
--haz. Mustafa Utku, Uludağ Yay.,10.c., Bursa, 2000.
4. Eşrefoğlu Rumî, Müzekki’n-nüfûs,
--haz. Abdullah UÇMAN, İnsan Yayınları, İstanbul, 1996.
5. Sarı Abdullah Efendi, Semeratü’l-fuad,
-- İstanbul, 1288.
6. Rusûhuddin Ankaravî, Minhacü’l-fukara,
--çev. Sadettin Ekici, Minhacü’l-Fukara Fakihlerin Yolu, İnsan Ya-yınları, İstanbul, 1996
7. İbrahim Hakkı Erzurumî, Marifetname
--Marifetnâme, Sadeleştiren Durali Yılmaz, Merve Yayınları, İs-tanbul, 2013.
Bu eserlerden ilk ikisi Hz. Peygamber aşkı ile ilgili olup manzum-dur. Ferahu’r-ruh ise Muhammediye’nin şerhidir. Diğer dört eser mensur olup dinî tasavvufî konularla ilgili bilgileri bazı tasniflerle topluma sunmuştur.
Halka mal olan ve halk tarafından aşkla okunan, şevkle dinlenen bu eserlerin esprisini kavramadan Osmanlı toplumunun zihniyet yapısını anlamak ve anlatmak mümkün değildir.

Yedi Divan
Tasavvufî kültür insanlara ilk asırlarda daha çok nesir-düz yazı ile aktarılmış, şiir sonraki asırlarda devreye girmiştir. Ahmed Ye-sevî’nin Divan-ı Hikmet’i (Divan-ı Hikmet’ten Seçmeler, Haz: Kemal Erarslan, Kültür Bak. Yay., Ankara, 2000.) ile başlayan Yunus Emre; Yunus Emre Divan-ı İlahiyat, Mustafa Tatçı, Kapı yayınları, İstanbul, 2012; Fuzûlî (Fuzûlî Divânı, haz. Abdülbakî Gölpınarlı, İstanbul 1961; Fuzûlî Divanı, haz. Kenan AKYÜZ - Süheyl BEKEN, Akçağ Yayınları, Ankara, 2000.) ve Şeyh Gâlib(M. Muhsin Kalkışım, Şeyh Galib Di-vanı, Akçağ Yayınları, Ankara, 1994.;

ile zirveyi yakalayan, sayıları yüzlere ulaşan divanlardan yedi tanesi-nin şairini sıralayarak konumuza devam edelim.

1. Eşrefoğlu Rumî:

--Eşrefoğlu Divanı, haz. Asaf Halet Çelebi, İstanbul, 1944.

--Eşrefoğlu Rumi Divanı, Cağaloğlu Yayınevi, İstanbul,1967.

--Eşrefoğlu Rumi, hayatı eserleri ve divanından seçmeler, Mus-tafa Güneş, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1999.

2. Aziz Mahmud Hüdayî

--Seyyid Aziz Mahmud Hüdayi Divanı, haz. Ziver Tezeren, İstan-bul, 1985.
--Divan-ı İlahiyat: tıpkıbasım ve çevrimyazı. / Aziz Mahmud Hü-dayi; haz. Mustafa Tatçı, Musa Yıldız, Üsküdar Belediyesi Üskü-dar Araştırmaları Merkezi yayınları; 17 -, İstanbul, 2005
3. Niyazî-i Mısrî,

--Niyazî-i Mısrî: Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Divanı'nın Ten-kitli Metni, Kenan ERDOĞAN, Akçağ Yayınları, Ankara, 1998.
-- Niyazî-i Mısrî Divanı Şerhi, Muhammed Nuru’l-Arabi, çev. Mustafa Tatçı-İbrahim Özay, H Yayınları, İstanbul, 2014.

4. İsmail Hakkı Bursevî,

--İsmâil Hakkî Divânı [İnceleme-Metin], haz. Murat Yurtsever, Arasta Yay., Bursa, 2000.

5. Adile Sultan,

--Adile Sultan Divânı, der. Hikmet Özdemir, Kültür ve Turizm Ba-kanlığı Yayınları, Ankara, 1996.

6. Karabağlı Nigârî (Mir Hamza Nigârî)

--Divân-ı Seyyid Nigârî, haz. A. Azmi Bilgin, İstanbul 2003

7. Osman Şems

--Osman Şems Efendi Dîvânı’ndan Seçmeler, haz. Kemâl Edip Kürkçüoğlu, İstanbul, 1966.

MENAKIBNAMELER
Tasavvuf kaynaklarının bir kısmı bu başlık altında kaleme alınmış-tır. Tasavvufi kültürün her üç unsuruna ışık tutan eserler farklı isim-lerle de karşımıza çıkmaktadır. Bu eserlerin satır aralarında tarihî birikim ve zihniyetin dikkat çekici tezahürlerini görmek için farklı bir gözle ve dikkatle okunması gerekir.
1.Menakıbnameler
-- Ahmet Eflakî, Ariflerin Menkıbeleri, C.I-II, çev. Tahsin Yazıcı, MEB Yayınları, Ankara, 1985
2.Velayetnameler
-- Şükrü Elçin “Bir Şeyh Şücâüddin Baba Velâyetnâmesi”, Türk Kültürü Araştırmaları, XXII, C. 1-2, Ankara, 1984
-- Koyun Baba Velâyetnâmesi, Muzaffer Doğanbaş, Dörtkapı Ya-yınevi, İstanbul, 2015
3.Silsilenameler
-- Bandırmalızâde, Mir’âtü’t-Turuk, Cemâl Efendi Matbaası, Der-saadet 1306/1886
4.Sohbetnameler
-- Vâkıât-Keşif Günlüğü(Hüseyin Vassaf),haz.Abdullah Taha Or-han, Büyüyen Ay Yayınları, İstanbul, 2012
-- Sun‘ullah Gaybî, Sohbetnâme, Abdurrahman Doğan, Bursa, 2015
5.Dergahnameler
-- Bursa Dergâhları,Yadigâr-ı Şemsî I-II,haz.Mustafa Kara-Kadir Atlansoy, Uludağ Yayınları, Bursa, 1997
6.Seyahatnameler
-- KOÇ Mustafa, Aşçı Dedenin Hatıraları, Kitabevi Yayınları, İs-tanbul, 2006
7.Tarikatnameler
-- Harirîzâde,Tibyânu Vesâili’l-Hakâik fî Beyâni Selâsili’t-Tarâik
Yakup Çiçek, Tez (Öğretim üyeliği), İstanbul Yüksek İslam Ensti-tüsü İstanbul, 1982.

TARİKATNAMELER
Sadece bir tarikatı, adâb, erkân ve temel şahsiyetleri ile ele alan bazen muhtasar bazen teferruatlı bilgi veren eserler de vardır.
Sadece bir tarikatı, adâb, erkân ve temel şahsiyetleri ile ele alan bazen muhtasar bazen teferruatlı bilgi veren eserler de vardır.
1.Eflâkî, Menâkıbu’l-ârifin/ Mevlevîlik(Farsça)
-- Ahmet Eflâkî, Ariflerin Menkıbeleri, C. I-II, çev. Tahsin Yazıcı, Meb Yayınları, Ankara, 1995.
2.Ali Safî Reşahat/ Nakşilik (Farsça)
-- Ali bin Hüseyin Sâfî, Reşahât-ı Aynü’l Hayat, C. I-II, tah. Ali As-gar Mu’îniyân, Tahran, 1977
-- Şeyh Safiyyüddin Ali, Reşahât-ı Aynü’l Hayat, ter. Mehmed Ma’rûf Efendi, İstanbul, 1291
3.Hulvî Lemezât/ Halvetilik
-- Hulvîzâde, Lemezât-ı Hulviyye ez Lemeât-ı Ulviyye (Büyük Ve-lilerin Tatlı Hâlleri), haz. M. Serhan Tayşi, MÜİFV Yayınları, İstanbul, 1993
4.La’lîzâde Menakıb-ı melâmiye-i Bayramiye
-- La’lîzâde, Menâkıb-ı Melâmiyye-i Bayrâmiyye, İstanbul, 1156/1743
-- La’lîzâde Abdulbâkî, Sergüzeşt Aşk ve Aşıklara Dair( Melâmî Büyükleri), haz. Tahir Hafızalioğlu, Furkan Kitaplığı, İstanbul, 2001
5.Şemlelizâde Şive-i Tarikat-ı Gülşeniye
-- YAZICI Tahsin, Menâkıb-ı İbrâhîm-i Gülşenî ve Şemleli-zâde Ahmed Efendi-Şive-i Tarîkat-ı Gülşeniyye, TTK Basımevi, Ankara, 1992
6.Mehmet Rifat Nefhatü’r-riyâzı’l-aliyye/Kadirilik
-- Mehmet Rifat Efendi, Nefhatü’r-Rîyâzi’l-âliye fî beyâni tarîka-ti’l-Kâdiriyye, Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, Şer’iyye, nr. 1127
-- Mehmed Rif’at Efendi’nin Nefhatü’r-Riyâzi’l-Aliye’sinde Ab-dulkâdir-i Geylânî ve Kâdirîlik, Nşr. Adalet Çakır, C.I-II, Türkiye Diya-net Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) yayınları, İstanbul 2012.
7.Abdurrahman Sami Tuhfetü’l-Uşşakıye
-- Abdullah Salahaddin-i Uşşakî, Tuhfetü’l Uşşâkiyye, ter. Abdur-rahman Sami, İstanbul, 1343
-- Abdullah Salahaddin-i Uşşakî, Uşşakî Sâliklerin Adâbı (Tuhfe-tü’l Uşşâkiyye), çev. M. Erol Kılıç, Uşşakî Vakfı Yayınları, İstanbul, 1998
***
Osmanlı topraklarında yaygın olan ana tarikatları ele alan geniş bir çalışma Semih Ceyhan’ın editörlüğünde yayınlandı: Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür. İstanbul 2014

TEKKELER

Tasavvufî hayatın temel kurumu olan Tekkeler hakkında da müstakil çalışmalar yapılmıştır.İlk denemeler Zâkir Şükrü’nün risale-si gibi tekke adları ve zikir günlerini gösteren dökümanlar şeklinde-dir.
1.Hankahlar Tarihi
-- Hâlen Âsitane-i Âliyye’de ve Civârında Vâki Olan Dergâh ve Zevâyâ ve Hankâh ve Mahall-i Zikrullah, Belediye Kütüphanesi, Atatürk Kitaplığı -Osman Ergin Böl. No. 1825.
-- Hankahlar Tarihi, Muhsin Keyânî, çev.Süleyman Gökbulut, Ali Ertuğrul, Büyüyen Ay Yayınları, İstanbul, 2013
2.Bursa’da Tarikatlar Ve Tekkeler
-- KARA Mustafa, Bursa’da Tarikatlar ve Tekkeler, 2.b., Sır Yayın-cılık, İstanbul, 2001
3.Yâdigâr-ı Şemsî
-- Mehmed Şemseddîn, Bursa Dergâhları, Yadigâr-ı Şemsî I-II, haz. Mustafa Kara-Kadir Atlansoy, Uludağ Yayınları, Bursa, 1997
4.Kosova Tekkeleri
-- VIRMİÇA Raif, Kosova Tekkeleri - Türbeleri ve Kitabeli Mezar Taşları (Türbeleri ve Kitabeli Mezar Taşları), Sufî Kitap, İstanbul, 2010.
5.Türkiye Mevlevîhaneleri
-- Türkiye mevlevihanelerinin mimari özellikleri: Ş. Barihüda Tan-rıkorur. 2000. Tez (Doktora).--Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı Sanat Tarihi Bilim Dalı
6.Bir Tekkenin Dinî ve Sosyal Tarihi
-- Bir Tekkenin Dini Ve Sosyal Tarihi Sivas Ali Baba Zaviyesi: Onal-tıncı Asır Anadolusunda, Saim Savaş, Dergah Yayınları, İstanbul, 1992
-- VETT Carl,Tekke Günlüğü, çev.Ercüment Asil-Haşim Koç, Elest Yayınları, İstanbul, 2004
-- KAYA Bayram Ali, Tekke Kapısı Yenikapı Mevlevîhânesinin İn-sanları, 1.b., Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, 2012
7.İstanbul Tekkeleri
-- AŞKAR Mustafa, “ Son Dönem Tekke Mecmûalarından Ye-şilzâde Mehmed Sâlih Efendi’nin Rehber-i Tekâyâ’sı”, Tasavvuf-İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, yıl 1, sayı 3, 2000
Tanzimat Dönemi
Mutasavvıfları hayat ve eserleriyle tanıtma faaliyetleri Tanzimat-tan sonra da devam etmiştir. Sufilerin biyografileri yanında geniş bir Tarikatlar ansiklopedisi mahiyetinde olan İstanbul’lu Haririzade’nin (öl.1888) Tibyanu Vesâili’l- Hakâik’ı özellikle kaydetmek gerekir.( Tibyanu vesaili'l-hakaik fî beyâni selasili't-teraik. / Muhammed b. Abdurrahman Haririzade Kemâleddin Efendi, -- [y.y.]: Yazma, [t.y.] 3/2. c. (153-306, 4 vr.); 28 cm. Fotokopi nüshadır. Süleymaniye kü-tüphanesi İbrâhim Efendi blm. no 430.)

1. Süleyman Şeyhî, Bahru’l-velâye
--Köstendilli Süleyman Şeyhi, 1001 Sufi (Bahrü’l-velâye), Sade-leştirip Hazırlayanlar. Dr. Semih Ceylan-Sezai Küçük, İstanbul: Mavi Yayıncılık 2007.

2. Taşköpri-zade, eş-Şakâyıku'n-Nu 'maniyye fi Ulemâ-i devle-ti'l-Osmaniyye,

-- Taşköpri-zade, eş-Şakâyıku'n-Nu'maniyye fi Ulemâ-i devleti'l-Osmaniyye, haz. Ahmet Subhi Furat, İstanbul 1985;
--Şakaik-ı Numaniyye ve Zeyilleri I-V, haz. Abdülkadir Özcan, İs-tanbul: 1989

2. Hadikatü’l-Evliya, Ahmed Hilmi

--Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul,1900.
3. Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri,

-- Osmanlı müellifleri, Bursalı Mehmed Tahir,: Matbaa-i Âmire, İstanbul, 1333
4. (Osmanzâde)Hüseyin Vassaf, Sefine-i Evliya,

-- Sefine-i Evliya, Haz. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz, C.I-V., Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2015.

5. Sâdık Vicdanî, Tomar-ı Turuk-i Aliyye,

--Tarikatlar ve Silsileleri: Tomar-ı Turuk-ı Aliyye, haz. ve sad. İrfan Gündüz, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1995.

6. İbnü’l-Emin Mahmud Kemal, Son Asır Türk Şairleri (Kema-lü’ş-Şuarâ),

-- Son asır Türk şairleri, İbnülemin Mahmud Kemal, Dergah Ya-yınları, İstanbul, 1988

Şehir Kitapları
Medeniyetler şehirlerde kurulur. Şehirlerin tarihi medeniyetle-rin tarihi için vazgeçilmezdir. Bu anlamda her şehrin “özel” kitapları vardır. Medeniyetimizin ana şehirlerinden biri de bilindiği gibi Bur-sa’dır. İşte bu şehrin âlim, ârif, sanatkâr ve yöneticilerinden bahse-den Bursa Vefeyatnâmeleri silsilesinden yedi kitap:
1. Vefeyât, Baldırzâde( Selîsî Şeyh Mehmed)

-- Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Kütüphanesi (BEEK), Orhan Kit. Nu. 1018/1.
--Ravza-i Evliya, haz. Mefail Hızlı- Murat Yurtsever, Bursa: Arasta Yayınları, 2000

2. İsmail Beliğ, Güldeste-i Riyâz-ı İrfan ve Vefeyât-ı Dâniş-verân-ı Nâdirevân,

--Neşr. Abdülkerim Abdülkadiroğlu, Ankara, 1998.

3. Ahmed Ziyauddin, Gülzâr-ı Sülehâ Vefeyât-ı Urefâ,

--Bursa Eski Basma ve Yazma Eserler Kütüphanesi, Orhan Kit. No:1018/2.

4. Fahreddin Efendi, Gülzâr-ı İrfan

-- Millet Ktp., Ali Emîrî, Şer‘iyye, nr. 1098.

5. Hulasatu’l-vefeya